आलु र केराउको अचार

सामग्री :
 १ किलो आलु (उसिनेर छिल्ने र टुक्रा टुक्रा पार्ने), ३ सय ५० ग्राम सानो केराउ (एक रात भिजाएको), १ सय मिलिलिटर तोरीको तेल, १ ठूलो चम्चा मेथीको दाना, ५० ग्राम अमिलो (चुक, कागतीको रस वा भिनेगर) स्वादअनुसार, १ सय ग्राम पिसेको तिल, १ सानो चम्चा बेसार, १ सानो चम्चा जिराको धूलो, १ सानो चम्चा धनियाँको धूलो, १ सानो चम्चा खोर्सानीको धूलो, १ सय ग्राम हरियो खोर्सानी (काटेको), ५० ग्राम हरियो धनियाँ (काटेको), नुन स्वादअनुसार ।

विधिः
पहिले आलु उमालेर बोक्रा फाली टुक्रा पार्ने र एउटा भाँडामा राख्ने । फ्राइंग प्यानमा तेल तताउने । तेलमा मेथी फुराउने । त्यसमा बेसार, जिरा, धनियाँको धूलो हालेर आलुमा झान्ने । अनि बाँकी सबै सामग्री हाली राम्रोसँग मोल्ने र माथिबाट हरियो धनियाँ छर्कने ।

बिरयानी

चामललाई मुख्य सामग्रीको रूपमा प्रयोग गरी मर मसला र खसी, कुखुरा वा माछा सहित तयार गरिएको परिकार ( En:Boiryani), एसियाको सबै स्थानमा यो स्थान विशेष अनुसार केही फरक तरिका र सामाग्री प्रयोग गरेर बनाईन्छ ।
सामाग्री :
१ किलो बास्मती चामल, १÷२ किलो खसी या कुखुराको मासु बोसो छाला हड्डी नभएको, २०० ग्राम प्याज मसिनो काटेको, १÷२ लि. दूध, बदाम ५० ग्राम, काजु किसमिस ५०÷५० ग्राम, ४÷५ वटा सुकुमेल ल्वाङ इलाइची तेजपात दालचिनी १००÷१००, अदुवा लसुन पिस १०० ग्राम, मटर दाना १०० ग्राम, राम्रो घिउ १०० ग्राम, वदामको तेल १ टेवुल स्पुन, विरियानी मसला, (बजारमा पाइन्छ) नुन, अजिनोमोटो इच्छाअनुसार केसर ५÷६ पिस १÷४ टि स्पुन वेसार ।

बनाउने विधि :
चामल सफा गरी भिजाउनु, मासु सफा गरी नुन राखी उसिन्नु र सानो पिस गर्नु १०० ग्राम तेल राखी मासु पकाउनु र छुट्टै राख्नु । प्याज, काजु, किसमिस, वदाम, अदुवा, लसुन, फ्राई गरी छुट्टै राख्नु अब घिउ तताई ल्वाङ सुकुमेलहरू फुराउनु, चामलको पानी तारी घिउमा भुट्नु र आवश्यक पानी राखी पकाउनु चामको पानी सुकेपछि मटर मासु र फ्राई गरेको प्याज राख्नु काजु किसमिसले सजाई सर्भिस गर्नु ।

जाम बनाउने विधि – भान्सा परिकार

छनौट :
फल राम्रोसँग पाकेको तर नगलेको, रङ आकर्षक, पेक्रिन पूरा भएको हुनु पर्दछ । जाम जमाउने मुख्य तत्व पेक्रिन हो । काँचो, सडेगलेको, चोट पटक लागेको फल छान्नु हुँदैन । छानेर तयारी फललाई १÷२ प्रतिशत सोडियम हाइड्रोक्साइडले छोएर सफा गर्ने र गुदी निकाल्ने अलिकति पानी राखेर पकाउने । एक किलो गुलियो आँपको गुदीमा ८०० ग्राम चिनी राख्ने तर फलको अमिलोपना हेरेर बराबर चिनी वा सवा किलोसम्म राख्न सकिन्छ ।
परिरक्षी राख्ने :
एक किलो ग्राम गुदीमा सोडियम वा पोटासियम मेटावाई सल्फाइड १.५÷२ ग्रामसम्म राख्ने गरिन्छ तर अति सफा गरी बनाएमा परिरक्षाको आवश्यकता पर्दैन र स्वस्थकर हुन्छ ।
अमिलो मिसाउने
चिनी, अमिलो र पेक्रिनको सन्तुलन ठीक भए मात्र जाम राम्रो बन्दछ । अमिलो कम भएका फलमा साइटिक, टार्टारिक वा मोलिक एसिडमध्ये कुनै एक प्रतिकिलो गुदीमा १.५÷५ ग्रामसम्म राख्ने चलन छ । तर शुद्ध र हाइजेनिक बनाउन गुदी १० मिनेट पाकेपछि झिकेर मझौला एक दाना कागतीको रस राख्नु पर्दछ ।
पकाउने :
उगाल नआउने भाँडोमा पकाउने र बराबर चलाई रहने । घुलनशील ठोस पदार्थ ६८.५% भएपछि जाम तयार भएको विन्दु मानिन्छ । वा तयारीपन जाँच्न एक ग्लास चिसो पानीमा एक थोपा जाम राख्ने । त्यो जाम ग्लासको पिँधमा जमेर बस्यो भने तयार भयो र पानीमा छरियो भने अझै केही बेर पकाउनु पर्छ ।
बास्ना र रङ राख्ने :
पाकेको जाम चुलोबाट झिकेर खान हुने भनी कानुनले तोकेको रङ शुद्ध पानीमा घोलेर मिसाउने चलन छ । त्यसपछि बास्ना राख्ने चलन छ तर स्वस्थकर बनाउन रङ वा बास्ना केही राख्नु पर्दन । यसलाई सिलवन्दी गरी सुख्खा ठाउँमा राख्नु पर्दछ ।

कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष – स्थान गन्तव्य

कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरÔ वि.स. २०३२ (सन् १९७६) सालमा स्थापना भएको हो । यो १७५ वर्ग किलोमिटर Ôेत्रफलमा फैलिएको छ । यस आरÔ सुनसरी, सप्तरी र उदयपुर गरेर तिनवटा जिल्लामा फैलिएको छ । सन् १९८७ रामसार सुचीमा सुचीकृत भएको नेपालको पहिलो ठूलो रामसार Ôेत्रका रुपमा परिचित यस आरÔमा विभिन्न ४८९ प्रजातिका चराहरू, २१९ को संख्यामा दुर्लभ अर्ना र ११÷१२ वटा दुर्लभ डल्फीनसमेत पाइन्छ ।
नेपाल सरकारले जनसहभागितामा संरÔण्ँ कार्य अगाडि बढाउने अभिप्रायले मध्यवर्ती Ôेत्रको घोÈण्ाँ गरी, यस मध्यवर्ती Ôेत्र व्यवस्थापन समितिको गठन २०६१ भदौ ३१ मा गरिएको हो । मध्यवर्ती Ôेत्रको Ôेत्रफल १७३ वर्ग कि.मि. रही ३ जिल्लाको (सुनसरी, सप्तरी, उदयपुर) १६ वटा गाउ“ विकास समितिहरू समेटिएको छ । मध्यवर्ती Ôेत्र व्यवस्थापन समितिमा ९ जना समिति सदस्य, १ जना समिति अध्यÔ तथा १ सदस्य सचिव संरÔण्ँ अधिकृत लगायत १३ सदस्यीय व्यवस्थापन समिति रहेको छ । मध्यवर्ती Ôेत्र व्यवस्थापन समितिलले विशेÈ गरेर आरÔ वरिपरि रहेका प्राकृतिक स्रोतको संरÔण्ँ र सदुपयोग, स्थानीय सामुदायिक विकास लगायत आरÔ संरÔण्ँमा सहयोग र सल्लाहकारको भूमिका निर्वाह गर्ने गर्छन् ।

यहा“ हरेक वर्Èझैं विश्व सिमसार दिवस तथा दशौ“ं राष्ट्रिय चरा महोत्सव मनाइन्छ । कोशी टप्पु वन्य जन्तु आरÔण्ँ दÔिण्ँ पूर्वी तराईको सुनसरी जिल्लामा सप्तकोशी नदीको तमा अवस्थित छ । यो आरÔ २०३२ साल (सन १९७६)मा लोपोन्मुख अवस्थामा रहेका अर्ना (जंगली भै“सी) हरूको संरक्षित बासस्थानको रुपमा स्थापना भएको हो । कूल Ôेत्रफल १७५ वर्ग कि.मि. भएको यो आरÔण्ँ नेपालको सबैभन्दा सानो आरÔण्ँ हो । यसको दÔिण्ँी सीमामा सप्तकोशी नदीको बा“ध रहेको छ । राम्रो र ठूलो सिमसार Ôेत्र भएका कारण्ँ यस आरÔमा साईवेरिया देखि घुमन्ते चराहरू आउने जाने गर्छन, त्यति मात्र नभई यो आरÔ दुर्लभ गिद्धको लागि पनि प्रसिद्ध छ ।
हावापानी
आरÔमा तीन अलग मौसम अनुभव गर्न पाइन्छ । गर्मीको मौसम (फाल्गुण्ँ देखि जेठसम्म)मा तीव्रता न्यूनतम वर्Èा स“ग–स“गै तिव्र गर्मी हुन्छ । यसबेला यहा“को तापक्रम ४० डिग्री सेन्टीग्रेट सम्म पुग्न सक्छ । मनसून जेठको अन्त्य तथा आÈाढको शुरुमा शुरु हुन्छ र भाद्र सम्म लगातार भारी वर्Èा रहइन्छ । सबैभन्दा भारी वर्Èा साउन तिर हुने गर्छ तर त्यस मौसममा उच्च आद्र्रता र तापक्रमको अनुभव पनि हुने गर्छ । शिशिर ऋतुलाई सफा आकाश र सयमी तापक्रमले चिनाउ“छ, तापनि यो मौसममा अझै पनि एकदम ठण्डा हुने गर्छ ।
वनस्पति तथा वन्यजन्तुहरू
कोशी टप्पु वन्य जन्तु आरÔण्ँ मुख्यत ः घा“से मैदानले भरिएको छ । साथै यहा“ खयर, साल तथा सिसौ लगायतका वनस्पतिहरू पाइन्छन् । मुख्यत ः लोपोन्मुख अवस्थामा रहेका अर्ना (जंगली भै“सी) हरू पाईने यो आरÔमा अन्य २० प्रकारका साना ठूला जनावरहरू जस्तै ः हरिण्ँ, रतुवा, नीलगाई, ब“देल, बा“दर, अजिंगर आदि जनावरहरू पाइन्छन् ।
विश्वमा नै दुर्लभ मानिएका चराचुरुङ्गीहरू सहित ४४१ प्रजातिका चराचुरुङ्गीहरू पाइने यस आरÔण्ँमा हा“स प्रजातिका २० वटा, जलचरा प्रजातिका ११४ वटा लगायतका पंÔीहरू पाइन्छन् । जस मध्य लोसार ठूलो धनेश, स्वाम्प प्याराडाइज (कधबmउ उबचतचष्मनभ), फिसिङ इगल, टफटेड सोभलरडक ब्रेस्टेट, ब्रान्डेट रेल किङ फिसर आदि संसारमा नै दुर्लभ चराहरू अन्तर्गत पर्छन । साथै जाडो मौसममा रुसको साईवेरिया, मंगोलिया, चीन, तिब्बत, काजकस्तान, अफगानिस्तान, स्पेन, इरानबाट पनि चराहरू बसाइ सरेर आउने गरेको पाइन्छ । यस आरÔमा अवस्थित कोशी नदीमा ८० प्रजातिका माछाहरू लगायत साथै दुर्लभ घडियाल गोही तथा ग्यांगेटिक डल्फिन (न्बलनभतष्अ मयउिजष्ल) पनि पाइन्छन् ।
अर्नाको राजधानी र चराहरूको स्वर्ग
विराटनगरबाट करिब ५० किमी उत्तर–पश्चिम र धरानबाट करिब ४० किमी पश्चिम दÔिण्ँमा अवस्थित कोशीको “टप्पु” कोशीटप्पु सिमसार भूमि र दलदले Ôेत्रका लागि विश्वमै प्रसिद्ध छ । सिसौ, खयर र सिमलका रुख र पोथ्रा–पोथ्रीहरूले भरिएको यो टप्पु सिमसार भूमि र दलदले Ôेत्र बाहेक चराको वासका रुपमा पनि लागि विश्वमै प्रसिद्ध छ । यहा“ ४२० प्रजातिका स्थायी चरा छन्, हरेक वर्È साइबेरियाबाट हिमाल नाघेर अस्थायी चरा पनि केही महिनाका लागि डेरा खोज्दै आइपुग्छन । अर्ना त नेपालमा केवल यही“ मात्र पाइन्छ । यसैले कोशीटप्पुलाई अर्नाको राजधानी, चराको स्वर्ग भनिन्छ ।
नदीको केही भाग समेत समेटेर १७५ वर्ग किलोमिटर Ôेत्रफलमा फैलिएको आरÔ Ôेत्रमा अर्ना र दुर्लभ चराको अवलोकन गर्न वर्षेनी विदेशी पर्यटकहरू आउ“छन । विश्वमै कही“ नपाइने स्वाम प्याष्ट्रिज नामक चरा यहा“ पाइन्छ । कात्तिकदेखि फागुन महिनासम्ममा रुस, श्रीलङ्का, भारत, तिब्बत आदि देशहरूबाट हुल बा“धेर चराका बथान आइपुग्छन । केही समय यहा“ बास बसेपछि यी चराहरूले पाकिस्तान, अफगानिस्तान हु“दै अफ्रिका, युरोपतिर बेग हान्ने चरा अध्येताहरू बताउ“छन । कोशीको धमिलो पानीमा क्रेन प्रजातिका लामो घा“टी भएका चराहरूका साथै क¥याङकुरुङ, सारस, पानीहा“स हुलका हुल देख्न पाइन्छ । डल्फिन र घडियाल गोही पनि कोश टप्पुका आकर्Èण्ँ हुन ।

कात्तिकदेखि फागुनसम्म अर्ना र चराको संसार घुमघाम र दृश्यावलोकनका लागि बढी उपयुक्त मानिन्छ । यो अवधिमा चराहरूको भीडले कोशीटप्पुको रौनक नै अर्कै हुन्छ । अझै हात्ती चढेर आरÔण्ँ र नजिकैका गाउ“ घुम्दाको मज्जै बेग्लै हुन्छ । तमोर, अरुण्ँ, दूधकोशी, तामाकोशी, सुनकोशी, लिखु र इन्द्रावती मिसिएको सप्तकोशी यहा“को अर्को आकर्Èण्ँ हो । आरÔण्ँ घुम्न जानेहरूका लागि आसपासका Ôेत्र र सप्तकोशी नदीमाथिको ¥याङ्खिटण्ङ समेत तान्नसक्छ । काभ्रे जिल्लाको दोलालघाटबाट भोटेकोशीमा ¥याङ्खिटङ गर्दै बराहÔेत्र–चतरा निस्केर कोशीटप्पु भ्रमण्ँ गर्न सकिन्छ । धरानबाट २६ किमी उत्तर मूलघाट गएर ¥याङ्खिटङ गर्दै चतरा भएर कोशीटप्पु समेत झर्न सकिन्छ । चतराबाट ३० किलोमिटर दÔिण्ँमा पर्ने कोशीटप्पुसम्म सप्तकोशीमा नौका विहारको आनन्दसमेत लिन सकिन्छ ।
पुग्ने कसरी ?
विराटनगरबाट करिब ५० किमी उत्तर–पश्चिम र धरानबाट करिब ४० किलोमिटर पश्चिम दÔिण्ँमा अवस्थित कोशीटप्पुसम्म पुग्न यातायातका साधन सजिलै पाइन्छ । पूर्व–पश्चिम राजमार्गको लौकही नजिकैको जमुनाहबाट दुई किमी उत्तरमा रहेको आरÔण्ँको दÔिण्ँी भागबाटै सप्तकोशी नदी तटबन्ध काटेर बस्तीमा प्रवेश गरेकाले यो मार्ग अहिले छैन । हाल कोशीटप्पु पुग्न इटहरी र इनरुवा बीचमा पर्ने झुम्का तथा धरानबाट चतरा भएर जानुपर्ने हुन्छ ।
कोशी टापु संरक्षित क्षेत्र (संरक्षित वन क्षेत्र)
१७५ वर्ग किमीमा फैलिएको एउटा वन्य–जीवन (धष्मिषिभ) शरण्ँ Ôेत्र, झीलÔेत्र (धभतबिलमक) भएको ठाउ“ हो जुन १९७६ मा स्थापित भयो जुन पूर्वी नेपालमा स्थित छ । यहा“ पूर्वपश्चिम राजमार्गबाट भएर जान सकिन्छ । । यो Ôेत्र एशियन पानीको जंगली भै“सी जसलाई अर्ना भनिन्छ, हरिण्ँ, नीलगाई, मगर, गंगा डल्फिन (न्बलनभतष्अ म्यउिजष्ल), अन्य ४६० भन्दा धेरै जातिको चराचुरीहरूको बसो वासस्थल हो ।
काठमाडौंको त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा सेन्ट्रल डिपार्टमेन्ट अफ जुलोजी ( ऋभलतचब िम्भउबचतmभलत या श्यययिनथ) द्वारा १९९७ देखि १९९८ मा एउटा संरÔण्ँ अध्ययन (कतगमथ या तजभ चभकभचखभ) शुरु गरिएको थियो त्यो अध्ययनमा पाईयो कि संरÔण्ँ Ôेत्र नजीकै बस्ने बासिन्दा र संरÔित वन्यजीव बीच जबरजस्त लडाई छ । त्यहा“ पाईयो कि त्यहा“को बासिन्दाहरूलाई फसलको नोक्सानी र पशुहरूको उत्पीडनको बन्नु परिरहेको छ जबकि आरÔित प्रबन्धकहरूसित अवैध शिकार, पशु चराई र संरÔित Ôेत्रमा अन्य गतिविधिहरूको समस्या थियो ।
अध्ययनपछि कतिपय सुझावहरू अध्ययनकर्ताहरूतिर बाट आयो जसमा एउटा सुझाव थियो– पर्यटनको विकास । उनीहरूको सुझाव थियो कि वाईल्डलाईफको प्रशिÔकहरूद्वारा Ôेत्रीय मान्छेहरूलाई प्रशिÔण्ँ दिएर गाईड बनाउनु र पर्यटनलाई विकास दिनु ।
वन्य–जीवनको संरÔण्ँ अतिरिक्त यस संरÔित Ôेत्रमा सप्तकोशीको केही महत्वपूणर््ँ भाग पनि संरÔित रही रहन्छ । १९८७ मा यो ठाउ“लाई रामसर साईट घोÈित गरियो ।

धिमाल लोक नाचका केही विशेषताहरु

धिमाल लोकनाचका प्रकार, उत्पत्ति, चिनारी र लोकसंस्कृति र धर्मसंस्कृतिको सम्बन्धीको संक्षिप्त सिंहावलोकनको आधारमा केही विशेषताहरु औँल्याउन सकिन्छ ।
क) सामाजिकता तथा सामूहिकताको स्पष्ट विद्यमानताले धिमाल लोकनाचका जटिल र विकट नभएर अत्यन्त सरल र सहज छन् । तिनलाई सिक्न र बुझ्न कुनै विशेष प्रशिक्षणको आवश्यकता हुँदैन । अतः ती खास रुपले सिकाइँदैनन् या सिकिँदैनन् । स्वतः समाजको सदस्यको नाताले जन्जात परम्परागत कलाहरुको उत्तराधिकारी भएर व्यक्तिले विभिन्न संस्कारहरु पचाउँदै र पार गर्दै सहजरुपमा बालककालदेखि नै परिचित हुन्छन् ।

ख) धिमाल लोकनाचहरु वैयक्तित रचना नभएर सामाजिक सृजनाको रुपमा बढी स्वीकृत छन् । एदतर्थ व्यक्तिविशेषको व्यक्तित्वको प्रछापको सर्वथा अभाव नभए पनि सामाजिकताको प्रछाप प्रखर हुने हुन्छ । यसैले पनि ती लोकनाचका समान विशेषताहरु सर्वगम्यता, सर्वसुलभता र सर्वग्राह्यताले परिपूर्ण छन् । तिनमा नाच प्रस्तुतिकरणको क्रमिक सिलसिला प्राप्त भए पनि कथात्मताको भने नितान्त अभाव देखिन्छ ।
ग) धिमाल लोकनाचहहरु अत्यन्त सहज र स्वभाविक लाग्छन् । लोकनाचका अनिवार्य अङ्गहरु ताल, लय र अङ्गभंगिमाको दृष्टिकोणले ती एकरुप छन् । तिनमा आवश्यक एकरुपताको लागि नर्तकहरुले एक अर्काको हस्त, ग्रीवा, पाउ, कटी आदिको सञ्चालनको निमित्त सह–नर्तकहरुलाई पटक–पटक दृष्टि परीक्षणले र गायक तथा वादकहरुले एकै लयबद्धता र समान तालबद्धताको निर्वाहको निमित्त आफ्ना सह–कर्मीहरुलाई चनाखो श्रवण परीक्षणको पूर्णत अभावमा पनि धिमाल–लोकनाचमा नृत्यका सबै अंगहरु स्वभाविक रुपमा संपृत्त भेटिन्छन् ।
घ) धिमाल–लोकनाचमा धिमाल–लोक–जीवनमा प्रचलित परम्परा, रीतिरिवाज, लोक–धर्म विश्वास जातीय विचारधारा एवम् संस्कारहरु सम्मिलित र प्रतिबिम्बित छन् । ती अनुष्ठानिक र मनोरञ्जनात्मक दुवै छन् । त्यसैले ती कालस्थान र परिस्थितिबाट केही प्रभावित भए पनि परम्पराकै रुपमा बढी प्रतिष्ठित र मर्यादित छन् । तिनको प्रदर्शनमा हीनताबोधभन्दा बढी जातीय गौरब बोध र लक्षित उद्देशय प्राप्तिको आतुरता देखिन्छ ।
ङ) धिमाल–लोकनाचहरु सबैजसो धार्मिक एवम् सामाजिक उत्सव चाड तथा पर्वहरुसँग सम्बन्धित भए पनि तिनमा विशेष परिधान र विशेष अलंकरणको प्रयोग पाइँदैन । यसो हुनाको कारण धिमालहरु मनोरञ्जन र आडम्बर र देखावटी पनलाईभन्दा नाचको अनुष्ठानिक एवम् आदूई पक्षलाई विशेष महत्व प्रदान गर्ने गरेको पनि हुन सक्दछ धिमालहरु नाचमा पनि सामान्य श्रृङ्गार र दैनन्दिन पोशाककै प्रयोग गर्दछन् र बहुधा ‘आल्गी’ (सेतो बर्को) ले मुख छोप्ने गर्दछन् ।
च) धिमाल–लोकनाचमा कण्ठसंगीत र बाद्यसंगीत दुवैको समान प्रयोग र समान महत्व देखिन्छ । धिमा, नृत्यगीत ताल र लयको दृष्टिकोणले सरल, सहज र आकर्षक छन् । तर तिनमा एकरसता र एकरुपताको बढी प्रधानता देखिन्छ ।
छ) धिमाल–लोकनाचमा बढी प्रयोग हुने लोकबाजाहरु हुन्– ढोलक, उर्नी र गोमना । यी बाजाहरुमा बज्ने ‘पोदो’ कै आधारमा धिमाल–लोकनाचहरु नाचिन्छन् । धिमालहरु धिमाल–लोकनृत्यमा प्रयुक्त कुनै पनि वाद्यको जोडी मिलाउन आवश्यक मान्दछन् । विशेषतः एक जोडी ढोल, एक जोडी उर्नी र एक जोडी मुर्चुङ्गा बजाउँदछन् । यी बाजाहरुको जोडी मिलाउँदा पनि उनीहरुको डाँका (भाले) तथा माइनी (पोथी) स्वरको सन्तुलन तथा समन्वय कायम गर्ने गर्दछन् ।
ज) धिमाल लोकनाचहरुमा नृत्यको विविध मुद्रा केही भए पनि निश्चित नाचमा निश्चित मुद्राको प्रधानता र प्रमुखता पाइन्छ । एक प्रकारले प्रधान अङ्गभंगिमा तथा मुद्राकै आधारमा धिमाल लोकनाचहरुको नामकरण भएको पाइन्छ । धिमाल नाचमा नाचका सञ्चालित अङ्गभंङ्गिमाहरुमा चपलताभन्दा मन्दता भए पनि लयबद्धताले गर्दा आकर्षक छन् । धानमा बहुत केराको पात चलेको नक्कल गर्ने प्रवृत्तिको प्रदर्शन हुने गर्छ । नृत्य गठन विधिको सम्बन्धमा धिमाल लोक नाचमा गोलाकार र अर्ध गोलाकार रुपको गठन अधिक मात्रामा पाइन्छ । साभार ः धिमाल लोक धर्म र संस्कृति

सम्झनामा गिरिजाप्रसाद कोइराला

जन्म                    :           १९८१ असार १८
                 सहरसा जिल्ला, बिहार, भारत
जातीयता              :         ब्राह्मण्ँ
नागरिक                :         नेपाली
पेशा                     :         राजनीतिज्ञ
राजनीतिक दल      :            नेपाली कांग्रेस
धर्म                     :             हिन्दु
जीवन साथी         :             सुष्मा कोइराला
सन्तान                :          सुजाता कोइराला
मातापिता             :          कृष्ण्ँप्रसाद कोइराला
दिव्या                  :             कोइरालाका
गिरिजाप्रसाद कोइराला नेपाली कांगेसको सभापति थिए । उनी हालसम्म चार पटक नेपालको प्रधानमन्त्री भइसकेका छन् । १९९१ देखि १९९४, १९९८ देखि १९९९, २००० देखि २००१, र २००६ देखि २००८ सम्म । उनी सन् १९५९ पछिको पहिलो जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री भएका थिए । त्यति बेला उनका दाजु विश्वेश्वर प्रसाद कोइराला र उनको राजनैतीक पार्टी नेपाली कांग्रेसले नेपालको प्रथम लोकतान्त्रिक निर्वाचन अत्याधिक बहुमत ल्याएको थियो । उनी नेपाली कांग्रेसका सभापति र सात राजनैतीक दलहरुको मोर्चाको नेता थिए । उनी ६० वर्Èभन्दा धेरै समय देखि राजनीतिमा संलग्न थिए । उनले आङ्खनो राजनैतिक जीवनको शुरुवात, आङ्खनो गृहनगर विराटनगरको जुटमिलका श्रमिक नेताको रुपमा शुरु गरेका थिए । उनको वि.सं. २०६६ साल चैत ७ गते मध्यान्ह १२ बजेर १० मिनेट जा“दा निधन भयो ।

 परिवार र प्रारम्भिक जीवन
गिरिजाप्रसाद कोइराला भारतको बिहार राज्यको सहरसा जिल्लाको टेडी भन्ने गाउ“मा सन् १९८१ असार १८ मा जन्मेका हुन् । त्यसबेला यिनका बुबा–आमा निर्वासित जीवन बिताइरहेका थिए । गिरिजाप्रसाद कृष्ण्ँ प्रसाद कोइराला तथा दिव्या कोइरालाका कान्छा छोरा हुन् । उनका दुई दाजुहरु वि.पी. कोइराला तथा मातृकाप्रसाद कोइराला नेपालका प्रधानमन्त्री भएका थिए । सन् १९२९ मा परिवारस“गै नेपाल फर्केका गिरिजाले सुष्मा कोइरालासित विवाह गरे । सुजाता कोइराला गिरिजाप्रसादकी छोरी हुन् । उनले भारतको दिल्ली विश्वविद्यालय अन्तर्गतको किरोरी मल कलेज (प्ष्चयचष् ःब िऋयििभनभ) मा अध्ययन गरेका थिए । एउटा निर्भिक र दृढनिश्चयी राजनेताको रुपमा उनको योगदान नेपाली ईतिहासमा जीवन्त रहनेछ । कसै कसैले उनलाई सिद्दान्तहिन र पदलोलूप नेता पनि भनेका छन ।
राजनैतिक जीवन यात्रा
२००४ सालमा कोइरालाले नेपाल मजदुर कांग्रेसको स्थापना गरे, जुन पछि नेपाल ट्रेड युनियन कांग्रेसको रुपमा चिनिन थाल्यो । २००८ सालमा गिरिजाप्रसाद कोइराला नेपाली कांग्रेस मोरङ जिल्लाको सभापति बने र २०१७ सालमा राजा महेन्द्रले सत्ता कब्जा गरी पञ्चायती शासन लगाई उनलाई गिरङ्खतार गरी कैद नगरुन्जेल सम्म सो कार्यभार सम्हालिरहे । १९६७ मा उनको रिहाई पछि गिरिजाप्रसाद कोइराला पार्टीका कार्यकर्ताहरु र नेताहरुस“ग भारत तिर निर्वासित भए र २०३५ सालमा नेपाल फर्किए । गिरिजाप्रसाद कोइराला २०३१ साल देखि २०४७ साल सम्म नेपाली कांग्रेस पार्टीको महासचिव भए । गिरिजाप्रसाद कोइरालाको २०४६ सालको जनआन्दोलन मा सक्रिय रुपमा सहभागी भएका थिए, जुन आन्दोलनले पञ्चायती व्यवस्थालाई हटाएर देशमा बहुदलीय व्यवस्थाको स्थापना गरायो । उनलाई एक निर्भिक र निडर नेताको रुपमा लिने गरिन्छ ।
 प्रथम कार्यकाल
२०४६ सालको जनआन्दोलन पश्चात नेपालको पहिलो बहुदलीय लोकतान्त्रिक निर्वाचनमा उनी मोरङ Ôेत्र नं.–१ र सुनसरी Ôेत्र नं. ५ बाट प्रतिनिधि सभाको सदस्य निर्वाचित भए । यस निर्वाछनमा नेपाली कांग्रेस पार्टी प्रतिनिधि सभा (संसदको तल्लो सदन) मा २०५ सिट मध्ये ११० सिटको बहुमत प्राप्त गरी बिजयी भएको थियो । यो विजय पछि उनी नेपाली कांग्रेस पार्टी संसदीय दलका नेता तथा स्व. राजा बिरेन्द्रद्वारा प्रधानमन्त्री नियुक्त भए ।
उनको पहिलो कार्यकालको समयमा संसदमा शिÔा, सञ्चार र स्वास्थ्यमा उदार कानुन बन्यो । सरकारले पूर्वाञ्चल विकास Ôेत्रमा पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालय र स्वास्थ्य विज्ञानको वी. पी. कोइराला विज्ञान तथा स्वास्थ प्रतिष्ठान (द्यएप्क्ष्ज्क्)को स्थापना ग¥यो र स्थापित निजी Ôेत्रहरुलाई देशका विभिन्न भागहरुमा चिकित्सा र ईन्जिनियरिङ् कलेजहरु सञ्चालनको लागि अनुमति दियो । साथै सरकारले भरतपुरमा चीन सरकारको सहायतामा वी.पी. कोइराला मेमोरियल क्यान्सर अस्पतालको निर्माण्ँ ग¥यो ।
२०५० सालमा उनैका पार्टीका ३६ जना संसदहरुले सरकारका प्रस्तावित कार्य विरुद्ध मतदान गरी उनलाई व्यवस्थापिका संसद भंग गर्न तथा पुन संसदीय निर्वाचन आयोजना गर्न लगाईयो । उक्त निर्वाचन पछि नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (ए.मा.ले.)को नेतृत्वमा सरकार गठन भयो ।
दोस्रो कार्यकाल
सूर्य बहादुर थापा गठबन्धन सरकारको विघटन पश्चात कोइरालाले थापाबाट प्रधानमन्त्री पद हत्याए । कोइरालाले पहिलो पटक नेपाली कांग्रसले प्रतिनिधित्व गरेको सरकार प्रमुखको रुपमा २०५५ पौÈ १० गतेसम्म र त्यसपछि नेकपा एमाले र नेपाल सद्भावना पार्टीस“गको गठबन्धन सरकारको नेतृत्व गरे ।
तेस्रो कार्यकाल
२०५७ सालमा आङ्खनै पार्टीका असन्तुष्ट पÔको अविश्वासको प्रस्तावका कारण्ँ प्रधानमन्त्री कृष्ण्ँ प्रसाद भट्टराईको राजीनामा पश्चात गिरिजाप्रसाद कोइराला तेस्रो पटक प्रधानमन्त्री भए । त्यस समय नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी) राज्य शक्ति विरुद्ध गुरिल्ला युद्ध लडिरहेको थियो । उनको प्रधानमन्त्रीको रुपमा तेस्रो कार्यकालको समयमा उनको सरकार भ्रष्टाचारका आरोपहरु द्वारा ग्रस्त थियो । नेपालको दरबार हत्याकाण्ड पछि, कोइराला संकटकाल संभाल्ने अÔमताको लागि आलोचित हुनु परेको थियो । गिरिजाप्रसाद कोइरालाले २०५८ आÈाढमा राजीनामा दिए, जबबाट उनले पहिलो पटक माओवादी विद्रोह विरुद्ध नेपाली सेना परिचालन गर्ने असफल प्रयास गरेका थिए । यसपटक उनी पछि उनकै समकÔी भु.पु. प्रधानमन्त्री शेर बहादुर देउवा नेपालका प्रधानमन्त्री भए ।
चौथो कार्यकाल
२०६३ बैशाख ११ को लोकतान्त्रिक आन्दोलन पछि प्रतिनिधि सभाको पुनर्वहाली पछि सात दलका नेताहरुको द्वारा गिरिजाप्रसाद कोइराला पुन नेपालका प्रधानमन्त्री बनाईए । २०६३ आÈाढ १९ गते उनी छातीको दुखाइबाट ग्रस्त भए र गम्भीर हालतमा अस्पतालमा भर्ना गरियो । यसको केवल एक हप्ता अगाडि उनी बै“कमा चिकित्सा परीÔण्ँ तथा उपाचार गराएर फर्किएका थिए । उनीलाई अस्पतालमा भर्ती गराइएको एक दिन पछि उनले संसदमा “नीति र कार्यक्रम” सम्बन्धी भाÈण्ँ दिए ।
उनको चौथो कार्यकालमा, गिरिजाप्रसाद कोइरालाले राजालाई उनको शक्तिहरुबाट हटाउने तथा नया“ सैन्य कार्यद्वारा सैनिकलाई संसदको नियन्त्रण्ँमा ल्याउने विधान तयार गरे, दुवै उपायहरु संसदले पारित ग¥यो । २०६३ कार्तिक २१ गते गिरिजाप्रसाद कोइराला तथा सात दलका नेताहरुले नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (माओवादी) स“ग मिलेर जनविद्रोहको अन्त्य र संविधान सभाको निर्वाचन गराउने सम्झौतामा हस्ताÔर गरे । २०६३ मंसिर ५ गते कोइरालाले नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (माओवादी) स“ग बृहत शान्ति सम्झौतामा हस्ताÔर गरी ऐतिहासिक रुपमा “हिंसा र आतंकको राजनीति समाप्त भएको छ” घोÈण्ाँ गरे । यसको बाहेक २०६३ मंसिर १२ गते देखि गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वको सरकार संयुक्त राष्ट्र संघको प्रत्यÔ निगरानीमा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (माओवादी) को जनसेना समायोजन तथा हतियार नियन्त्रण्ँको सम्झौतामा व्यस्त भयो ।
 निधन
गिरिजाप्रसाद कोइरालाको निधन मिति २०६६ चैत्र ७ गते शनिबार ८५ वर्Èको उमेरमा छोरी सुजाता कोइरालाको घरमा भएको थियो । डाक्टरहरुका अनुसार उनको निधन १२ बजेर १० मिनेटमा भएको थियो । उनको दाहसंस्कार चैत्र ८ गते पशुपतिनाथको मन्दिर नजिक आर्यघाटमा हिन्दु परम्परा अनुसार गरियो ।

मन्त्री, राज्यमन्त्री तथा सचिवहरुलाई प्रधानमन्त्रीले गरेको निर्देशन – दस्तावेज

“इमान्दार बनौं, कामप्रतिको उत्तरदायित्व निर्वाह गरौं र त्यसको पालना नगर्नेलाई दण्ड दिन नडराऔं ।”
वर्तमान सरकार बनेको ६ महिना र ३ हप्ता बित्यो यस बिचमा के कति सकारात्मक र नकारात्मक कामहरु भए सोको समग्र मूल्याङ्कन हुने नै छ ।
सरकारले शान्ति, संविधान, सुशासन र समृद्धिको चार प्राथमिकता निर्धारण्ँ गरेको  थियो । ती चारवटैमा उल्लेख्य उन्नति गर्यौ, रÔात्मक र ब्उययिनष्अब िहुन आवश्यक छैन ।”
बजेट बनाउन नपाए पनि जनता प्रतिको दायित्व निर्वाह गर्ने उद्देश्यले तत्कालीन राहत कार्यक्रम घोÈण्ाँ गर्यौं ।
अत्यावश्यक वस्तुको आपूर्तिलाई सहज बनाउन, अनाधिकृत मुल्य वृद्धि र गुण्ँस्तरहीन मालवस्तु माथिको नियन्त्रण्ँका लागि अनुगमन तिव्र बनायो ।
शान्ति प्रक्रियालाई अगाडि बढायो, जुन विगत सरकारको पालाको तुलनामा तीव्र गतिमा अघि बढ्यो र समाधान तर्फ लम्केको छ । २८ शिविर मध्ये हाल १५ मात्र कायम छन् । १९ हजार भन्दा बढी माओवादी सेनाका लडाकु मध्ये हाल शिविरमा ९ हजार ६ सय मात्र छन् । यो शान्ति प्रक्रियाको कोशेढुङ्गा हो । बा“की काम सम्पन्न गर्ने तर्फ उन्मुख छौं ।
संविधान लेखन तर्फ विवादित धेरै मुद्दा यसै अवधिमा सम्बोधित भएको र बा“की मुद्दा पनि छिनोफानो हुने क्रममा छन् । सुशासन र समृद्धिको लागि गत माघको तेस्रो साता कार्ययोजना जारी गरियो ।
जनताको गुनासो सुन्न “हेल्लो सरकार कÔ” र “जनतास“ग प्रधानमन्त्री” जस्ता कार्यक्रम सञ्चालित गरियो ।
राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरु छनौट गरी त्यहा“ बजेट र कर्मचारीको कमी नहुने प्रतिबद्धता तथा प्रक्रियागत झण्झट कुनै भए तत्काल हटाउन पहल गर्ने घोÈण्ाँ पनि गरियो । तत्काल राहतका कार्यक्रम ल्याइएको छ । सडक विस्तार दृढ निश्चयका साथ अगाडि बढेको छ ।
लगानी बोर्ड गठन गरियो । संस्थानमा प्रतिस्पर्धाको आधारमा कार्यकारी प्रमुख नियुक्ति गर्ने परंपरा शुरु गर्न थालियो ।
सर्वोच्च कार्यकारी अङ्गमा हामी छौं । राम्रा कामको जस पाउने र नराम्राको दोÈ हामीले बोक्नै पर्छ । राजनैतिक नेतृत्व मष्तिष्क हो भने प्रशासनिक नेतृत्व शरीर हो । सामुहिक उत्तरदायित्व वहन गर्ने नै हाम्रो पद्धति हो । बहुदल र प्रतिस्पर्धामा सबै विÈयमा सर्वसम्मत नहुन पनि सक्छ ।
लगानी वर्È, लुम्बिनी भ्रमण्ँ वर्È जस्ता प्रवद्र्धनात्मक कार्यक्रम सुरु गरियो । लगानी प्रवद्र्धन गर्न औद्यौगिक प्रयोजनका लागि हद भन्दा बढी जग्गा प्राप्त गर्ने प्रक्रियालाई सहज बनाइयो ।
अनुगमन प्रण्ाँली व्यवस्थित गर्न १५ जिल्लामा स्थलगत टोली खटाउने काम शुरु भए ।
गण्ँतन्त्रलाई चीर स्थायी एवम् संस्मरण्ँमा लेराउन गण्ँतन्त्र स्मारक र गण्ँतन्त्र स्तम्भ निर्माण्ँ गर्ने कार्य सरकारले शुरु गरेको छ । त्यसै गरी काठमाण्डौं–कुलेखानी–भीमफेदी–हेटौंडा सुरुङ्ग मार्ग निर्माण्ँ परियोजनालाई द्यइइत् ःयमभ िअन्तर्गत सूचीकृत गर्ने सैद्धान्तिक निणर््ँय पनि सरकारले गरिसकेको छ ।
गत विगतका मन्त्रीपरिÈद्हरुले जथाभावी औÈधोपचार र आर्थिक सहायताको नाममा रकम बा“ढ्ने प्रथा बन्द गरिएको छ ।
यसै अवधिमा मेरो भारत भ्रमण्ँ सम्पन्न भयो र १० वर्È पछि छिमेकी मुलुक चीनका महामहीम् प्रधानमन्त्रीको भ्रमण्ँ सम्पन्न भयो । जसले गर्दा वैदेशिक सम्वन्ध सुदृढ बनाउन थप मद्दत मिलेको छ ।
किसानलाई राहत दिन कृÈि मलमा अनुदान थप गरियो ।
द्वन्द्वरत पÔस“ग द्वन्द्वको शान्तिपूणर््ँ समाधानका लागि वार्ता गरियो, द्वन्द्व पीडितलाई राहत दिने काम एवम् पुनर्निर्माण्ँका काम अगाडि बढाइए ।
काठमाण्डौं उपत्यकाका मापदण्ड विपरीतका संरचनाहरु भत्काई सडक विस्तार गर्ने कार्य थालनी गरियो । यसको सिको देशका अन्य जिल्लाले गर्न थालेका छन् ।
निकट भविष्यमा १० लाख युवा परिचालन गरी स्वयम् सेवा अभियान चलाउने योजना अन्तिम चरण्ँमा पुगेको छ ।
सुशासन कार्ययोजना अनुरुप हरेक मन्त्रालयमा त्तगबष्तिथ ऋष्चअभि निर्माण्ँ गरिएको छ र गुनासो व्यवस्थापन इकाईको व्यवस्थापन गरिएको छ । भ्रष्टाचार निवारण्ँ कार्ययोजना बनाई कार्यान्वयनमा ल्याइएको छ ।
अनावश्यक रुपले तरङ्गित नहुन तपाई हामीले देश सञ्चालनका जिम्मेवारी लिएको हु“दा इमान्दारीपूर्वक आत्म समीÔा गरी सच्याएर जाने नै हो ।
चुनौतीका बीचमा जे जति काम भए सोबाट निरास हुने र हौसिने पनि नगरौं ।
केही समय यता सुशासनको बाटोमा सरुवा विवादित र तरङ्गित भयो । नकारात्मक कुरा चुलिएपछि सकारात्मक सन्देश दिन्छ । अहिलेको समस्याले सकारात्मक निकास खोजेको छ । नकारात्मक रुपमा त्यसलाई लिएर दोÈारोपण्ँ गर्न भन्दा समाधान खोजौं । राजनीतिक र प्रशासनिक नेतृत्व दुवै मिलेर काम गर्दा मात्र सुखद्, सम्बद्ध परिपूरक भन्दा प्रतिस्पर्धात्मक भएमा मात्र नतिजा आउ“छ । अनावश्यक दूरी ल्याउने र चर्काउने गर्नु हु“दैन । विगतको मानसिकताले काम गरेको होला, आ–आङ्खनो आस्था पनि होला । राजनैतिक सोचबाट अलग हुनुपर्छ । सिंहदरबार प्रवेश गरेपछि दलगत आग्रह र प्रशासकले विचारको जुत्ता बाहिर छोड्नु पर्छ । त्यसमा ख्याल गर्नुपर्छ । विचार निÈेध गर्ने, दुरुत्साहित गर्ने मनसाय होइन । विचारको दूरी बढेमा टकराव आउ“छ ।
ट्रेड युनियनले हुल हुज्जत गरेको, अपशब्द प्रयोग गरेको, मन्त्री र सचिवबीच असमझदारी बढेको, दोÈारोपण्ँ गरेकोमा आत्मसात गरेर देखाउनु पर्छ । नियम कानुनले सीमा तोकेको छ । मन्त्रीले समस्या भए मलाई भन्ने सचिवले मुख्यसचिवलाई र मुख्यसचिवले मस“ग ल्याएर समाधान खोज्ने हो । लुगा टकटकाएर धुलो उडाएर कसैको हित हु“दैन । सबैले आत्मसमीÔा गरौं ।
यी र यस्तै राहत, विकास निर्माण्ँ, शान्ति र सुधारका कार्ययोजना, कार्यक्रम र अवधारण्ाँ ल्याई कार्यान्वयन गर्न सवै एक भएर सक्रियतापूर्वक लाग्ने बेलामा हालैका दिनमा कर्मचारी सरुवाको कारण्ँ देखिएका अमर्यादित र अशोभनीय क्रियाकलापले मलाई अत्यन्त मर्माहत, गम्भीर एवम् उद्वेलित पनि बनाएको छ ।
जनताले तिरेको करबाट तलब खाने कर्मचारी र जनताको सेवा गर्ने अभिष्टले राजनीति जस्तो सेवामा लाग्ने राजनीतिज्ञहरु जनतालाई सुशासन र न्यायको अनुभूति गराउने, शान्ति सुव्यवस्था कायम गरी जनताको जीउ धनको सुरÔा गर्ने, विकास निर्माण्ँलाई तीव्रता दिई रोजगारीका अवसर सृजना गर्ने र उनीहरुको जीवनस्तर माथि उठाई सुखी र समृद्ध समाज निर्माण्ँ गर्ने दायित्व र कर्तव्य बोकेकाहरुबाट कर्मचारी सरुवा जस्तो नियमित र नितान्त व्यवस्थापकीय काममा सबैलाई लज्जित बनाउने गरी हाम्रा क्रियाकलाप सडकमा पोखिनु हामी सबैका लागि चिन्ताको विÈय बन्न पुगेको छ ।
सरुवा कुनै पनि संगठन सञ्चालनको नियमित र अनिवार्य व्यवस्थापकीय साधन हो । यो कुनै पनि हालतमा अदृष्य र अनियमित चलखेलको माध्यम बन्न दिनु हु“दैन । विगतमा सरुवामा जे जस्ता विसङ्गति र विकृति देखिए, झां“गिए वा व्यवस्थापकीय कौशलको सर्वथा अभाव, दण्डहीनता र उच्छृङ्खलताका पराकाष्ठा देखियो अब यसको अन्त हुन आवश्यक छ । हामी सबै यसमा गम्भीर बनौं र आजैदेखि यसको मूल कारण्ँ पत्ता लगाई निदान खोजौं भनेर तपाइहरुलाई यहा“ मैले बोलाएको हु“ ।
तसर्थ तपाइहरुलाई म बु“दागत रुपमा निर्देशन दिन चाहन्छु र ती निर्देशन पालना नगर्ने जो सुकै पनि दण्डको भागी हुनु पर्ने छ भनी सतर्क समेत गराउन चाहन्छु । सुधारका लागि म जुनसुकै जोखिम र चुनौती सामना गर्न तयार रहेको हु“दा सम्झौता गर्न तयार छैन ।
१) यहा“बाट फर्केर गए पछि प्रत्येक मन्त्रालय र केन्द्रीय निकाय तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालयले सम्वद्ध पÔस“ग र विज्ञस“ग छलफल गरी कानुनको परिधि भित्र रही न्यायपूणर््ँ र विवेक सङ्गत ऐनको प्रयोगका लागि सरुवाको मापदण्ड बनाई स्वीकृत समेत गरी सार्वजनिक गर्नुहोस् । कसैबाट नाम लिएर सरुवा नगर्नु होस् ।
२) मापदण्ड भित्र रहेर तोकिएको अवधिमा कर्मचारीको सरुवा गर्दा कानुनले अधिकार दिएको व्यक्तिले कानुनको पालना र विवेकको प्रयोग गरेर गर्नुहोस् । कसैको भनसुन, दबाव वा सिफारिस सुन्ने र त्यसको आधारमा निणर््ँय गरेको पाइएमा अनुचित कार्य गरेको अभियोगमा तत्काल कार्बाही अगाडि बढाउनुहोस् । मन्त्रालयका नेतृत्व तहबाट त्यस्तो भनसुन सुनुवाई, दबाव आएमा तत्काल प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिÈद्को कार्यालयमा जानकारी गराउनुहोस् म आवश्यक प्रक्रिया अगाडि बढाउन तयार छु ।
३) मन्त्री र सचिवको कार्य विभाजन सुशासन ऐन, २०६४ ले स्पष्ट गरिदिएको छ । यदि त्यो तपाइलाई स्पष्ट छैन भने, थप स्पष्ट बनाई आ–आफूले गर्नु पर्ने काममा स्पष्ट हुनुहोस् । मन्त्री र राज्य मन्त्रीको समेत कार्य विभाजनमा द्विविधा भए तत्काल समाधान गर्नुहोस् । सचिवको कार्यÔेत्र भित्र सरुवा गर्न वा नगर्न कुनै पनि मन्त्री वा राज्यमन्त्रीले भनसुन वा दबाव नदिनुहोस् । अनावश्यक पÔ लिई कुनै मन्त्रीले सचिवलाई कानुनले दिएको अधिकार प्रयोग गर्न दखल वा दबाव दिनु हुने छैन । यसरी सचिव र विभागीय प्रमुखले गरेको निणर््ँय कानुन सम्मत, उचित र पÔपात रहित नभएमा ऊ स्वयम् जिम्मेवार हुनेछ र त्यसो नगरेमा कानुनद्वारा दण्डित पनि हुनेछ । सचिवले आङ्खनै तहबाट गर्ने निणर््ँयहरु विधि सम्मत भए नभएको परीÔण्ँ गर्ने र त्यसो नभए मन्त्रीहरुले पनि विधिसम्मत बाटो खोज्नुहोस् भन्ने आग्रह गर्दछु । किनकि सचिवले गर्न खोजेको गल्ती औंल्याउने र त्यसो हुन नदिने जिम्मेवारी पनि तपाई मन्त्रीहरुकै हो । विधिसम्मत ढङ्गले दण्डित गर्ने जिम्मेवारी तपाईहरुकै हो ।
४) कर्मचारीका ट्रेड युनियन आ–आङ्खना सदस्य र समर्थकलाई कुन कार्यालयमा पठाउने भन्ने सिफारिश र नाम लिएर आए भने, सचिव÷महानिर्देशक तपाईहरुले ठाडै अस्वीकार गर्नुहोस् । मापदण्ड बनाउ“दा भने उनीहरुस“ग प¥याप्त छलफल गर्नुहोस् । कर्मचारी ट्रेड युनियनलाई मर्यादित र रचनात्मक ढङ्गले व्यवस्थापन गर्नु पर्ने तर्फ मेरो गम्भीर ध्यानाकर्Èण्ँ भएको छ । ट्रेड युनियनको परिचालन नियम सङ्गत छैन । चुनाव छिटो गर्नु होस् । ऐनले नै आवश्यकता भन्दा बढी ट्रेड युनियनका पदाधिकारीहरुलाई दिएको सुविधा रोकी कडाईका साथ पालना गर्नु होस् ।
५) कर्मचारी सरुवा गर्दा राष्ट्रिय गौरवका आयोजना, दूर्गम Ôेत्रका कार्यालय, गा.वि.स. सचिव, र जनताका प्रत्यÔ सरोकारका सेवाप्रदायक कार्यालयलाई प्राथमिकता दिनुहोस् ।
६) यसरी काम गर्दा कसैको दवाव, धम्की वा सार्वजनिक सम्पत्ति तोडफोड गरेको पाइएमा तुरुन्तै सुरÔा निकायलाई किटानी जाहेरी दिनुहोस् । सचिवस“ग आग्रह छ । जिम्मेवारी पूर्वक प्रस्तुत हुनुहोस् । दृढतापूर्वक उभिनु होस् । ऐन, कानुन अनुसार कार्बाही गर्नु होस् । खुट्टा भा“चि दिन्छु भन्दा डराउनु पर्दैन । डराउनु कमजोरी हो । त्यस्तो जाहेरीलाई प्राथमिकतामा राखी गृह मन्त्रालयले कार्यान्वयन गरोस् । यदि तोडफोड भएको र दबाव, धम्की दिएको अवस्थामा पनि सम्वद्ध सम्पत्ति संरÔण्ँको जिम्मेवारी लिएका कर्मचारीले लिखित जाहेरी नदिएमा त्यस्तो कर्मचारीलाई नै कार्बाही हुने व्यवस्था प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिÈद्को कार्यालयले मिलाउने छ ।
७) कर्मचारीलाई गाली गरेर वा दोÈ दिएर मन्त्रीले आङ्खनो कमिकमजोरी ढाकछोप गर्ने र राजनीतिज्ञ वा ट्रेड युनियनको दोÈ देखाएर सचिवले आङ्खनो अकर्मण्यता ढाकछोप गर्ने उन्मुक्ति पनि प्राप्त गर्न सकि“दैन । अहिले देखिएका सबै विकृति विसङ्गतिको व्यवस्थापन गरी सुशासनको प्रत्याभूति गर्ने दायित्व हाम्रै हो । आङ्खनो कार्य Ôेत्र भित्र समन्वयात्मक ढङ्गले काम गरौं ।
संक्रमण्ँकालको फाइदा उठाउन चाहनेबाट सतर्क रहन आग्रह गर्दछु ।

गिनिजबुकमा नेपाली

रोहित तिमिल्सिना
“म आप्पाको देशमा छु, सामाजिक सञ्जाल फेसबुकको” स्ट्याटसमा लेख्न नपाउँदै उताबाट प्रतिक्रियास्वरुप प्रश्न आयो, के आप्पा अहिले त्यहीँ छन् ? जवाफमा उनले भनेँ, “हो, आप्पा अहिले ग्रेट हिमालयन टेरलको पदयात्राका लागि नेपालमा छन् ।” २१ पटक सर्वोच्च शिखर सगरमाथाको आरोहण्ँ गरेर “गिनिजबुक अफ दी वल्र्ड रेकर्ड”मा नाम लेखाउन सफल आप्पा शेर्पाको सम्बन्धमा सिन्धुपाल्चोकको रिसोर्टमा एक अमेरिकी पर्यटक फेसबुकमार्फत बखान गर्दै थिए । सँगै रहेका हामी केही सञ्चारकर्मीलाई यस कुराले गर्वको महसुस गरायो । नेपाल अब सर्वोच्च शिखर सगरमाथा र गौतमवुद्धको देशमात्र नभएर आप्पाजस्तै विश्व कीर्तिमानीको देशका रुपमा पनि चिनिदै छ भन्ने अनुभव पनि भयो ।

“गिनिज बुक अफ दी वल्र्ड रेकर्ड”मा नाम लेखाएका कीर्तिमानी व्यक्तित्वको माध्यमबाट पनि अब नेपालको पर्यटन प्रवद्र्धन गर्न सक्ने सम्भावना देखिएको छ । आप्पाजस्तै गिनिजबुकमा नाम लेखाउने यस्ता थुप्रै अनमोल रत्नको नेपालमा जन्म भइसकेको छ । वास्तवमा पर्यटक अब नेपालको प्राकृतिक सुन्दरता मात्र होइन, नेपालीलाई समेत हेर्न आउन अवस्था सृजना भएको छ । नेपालको सबैभन्दा होचो स्थान झापाको केचनाकलनको चर्चा कमै सुनिन्छ तर विश्वका सबैभन्दा होचा व्यक्तिका रुपमा गिनिजबुकमा नाम लेखाउन सफल चन्द्रबहादुर डाँगी विश्वव्यापी चर्चाको शिखरमा छन् । दाङको एउटा दुर्गम Ôेत्रमा जन्मिएका डाँगीको कीर्तिमानको कदर गर्दै बेलायतको “गिनिजबुक अफ दी वल्र्ड रेकर्ड”का प्रधानसम्पादक क्रेग ग्लोडे आफैँ नेपाल आए । डाँगीलाई नजिकबाट हेर्न चाहने स्वदेशी मात्र होइन विदेशी पनि उत्तिकै सङ्ख्यामा रहेको ग्लोडेले प्रतिक्रिया दिएर गएका छन् । त्यस्तै, बिनाअक्सिजन सगरमाथा चढ्ने हिमचितुवा नामले परिचित आङ्रिता शेर्पाको पनि विश्वव्यापी चर्चा छ । गिनिजबुकमा नाम लेखाएर नेपाल र नेपालीलाई चर्चित बनाउने यस्ता बहुमूल्य व्यक्तित्वको सङ्ख्या नेपालमा बढ्दो छ । विश्व कीर्तिमानीको अध्ययन गरिरहेका थानेश्वर गुरागाईंका अनुसार पछिल्लो समयमा विश्वको सबैभन्दा होचो व्यक्तिको सूचीमा चन्द्रबहादुर डाँगीको किर्तिमानसँगै अब “गिनिजबुक अफ दी वल्र्ड रेकर्ड”मा नाम लेखाउने नेपालीको सङ्ख्या २४ पुगेको छ । डाँगीभन्दा अगाडि नेपालका खगेन्द्र थापामगरले सबैभन्दा होचो व्यक्तिका रुपमा गिनिजबुकमा नाम लेखाएका थिए ।

मीनबहादुर शेरचन, शम्भु तामाङ, तेम्बाछिरी शेर्पा, मेहबुब आलम, पेम्बादोर्जे शेर्पा, निमागुम्बु शेर्पा, प्रतिष्ठा अमात्य, अम्बिका निरौला, दीपक शर्मा बजगाई, हरिबहादुर रोकाय, थानेश्वर गुरागाई, बाबुछिरी शेर्पा, आङ्रिता शेर्पा, रिरेन्द्र श्रेष्ठ, तेन्जिङनोर्गे शेर्पा, लाक्पागेलु शेर्पा, सन्तोÈ तिमल्सिनाले विश्व कीर्तिमान कायम गरेर गिनिजबुकमा नाम लेखाउन सफल भएका छन् । दाङको रिमोखोली गुरुनधारामा जन्मिएका ७२ वर्Èीय चन्द्रबहादुरले फिलिपिन्सका २३ दशमलव ५ इन्चका १८ वर्Èीय जुनेरिवाउ लिनलाई पछाडि पार्दै विश्वकै होचो व्यक्ति बन्न सफल भएका थिए । काठमाडौँ धर्मस्थलीका रोहित तिमल्सिनाले १ मिनेटमा ११६ जनालाई चुम्बन गरी विश्व कीर्तिमान बनाउन सफल भए । जर्मनीका माइकल वास्टीले एक मिनेटमा १०६ जनालाई चुम्बन गरेको कीर्तिमान रोहितले तोडेका थिए । २१ टेनिस बललाई देब्रे हत्केलामा राखेर फ्रान्सका अनार्ड डेस्म्यानको कीर्तिमानलाई तोड्दै उनले अर्को विश्व कीर्तिमानसमेत बनाएका थिए । २४ गल्फ बललाई हत्केलामा राखेर तीन विधामा कीर्तिमान बनाएर उनले कीर्तिमानको ह्याट्रिक पूरा गरेका छन् ।
एउटा भान्से र भरियाका रुपमा हिमाल चढ्न शुरु गरेका सोलुखुम्बुका आप्पा शेर्पाले सबैभन्दा बढी २१ पटक सगरमाथा आरोहण्ँ गरेर विश्व कीर्तिमान बनाए भने ७६ वर्Èको उमेरमा सगरमाथा आरोहण्ँ गरेर मीनबहादुर शेरचनले विश्वको सबैभन्दा बढी उमेरमा सगरमाथा आरोहण्ँ गर्ने कीर्तिमान बनाएका छन् । शम्भु तामाङ १८ वर्Èको उमेरमा सगरमाथा आरोहण्ँ गरेर सबैभन्दा कम उमेरमा आरोहण्ँ गर्ने कीर्तिमान कायम गरेका छन् । पछि उनलाई उछिन्दै तेम्बाछिरी शेर्पाले १६ वर्Èको उमेरमा सगरमाथा आरोहण्ँ गरेर गिनिजबुकमा नाम लेखाउन सफल भए । एउटै खेलमा १० विकेट लिएर मेहबुब आलमले र तीनपटक लगातार एभरेष्ट म्याराथन उपाधि जितेर हरिबहादुर रोकायले कीर्तिमान बनाएका छन् । आठ घन्टा १० मिनेटमा सगरमाथा आरोहण्ँ गरी सबैभन्दा छोटो समयमा आरोहण्ँ गर्ने कीर्तिमान पेम्बादोर्जे शेर्पाले बनाएका छन् ।
त्यस्तै, एकै परिवारका चार दाजुभाइले सगरमाथा आरोहण्ँ गरेर निमागुम्बु शेर्पाको दाजुभाइले कीर्तिमान बनाए । प्रतिष्ठा अमात्यले आँखाले नहेरी लगातार सबैभन्दा बढी ७५ वटा वस्तु छोएर कीर्तिमान बनाए भने अम्बिका निरौला मुखमा मट्टीतेल हालेर लामो समयसम्म आगोको ज्वाला निकाल्ने विश्व कीर्तिमान कायम गरेका छन् । दीपक शर्मा बजगाईंले ११३ घन्टासम्म लगातार पढेर सबैभन्दा लामो समयसम्म पढ्ने विश्व कीर्तिमान बनाएका छन् । एक मिनेटमा सबैभन्दा बढी ३४ लसुन खाएर पनि उनले अर्को कीर्तिमान बनाएका छन् । थानेश्वर गुरागाईंले एक मिनेटमा सबैभन्दा बढी ४४४ बास्केटबल वाउन्च गर्ने, सबैभन्दा लामो समय ३० मिनेटसम्म एक औँलाले गिनिजबुक घुमाउने र ३० सेकेन्डमा ५६ पटक बास्केटबललाई जिउवरिपरि घुमाएर तीन कीर्तिमान बनाएका छन् । बाबुछिरी शेर्पाले सबैभन्दा लामो समय २१ घन्टा बिनाअक्सिजन सगरमाथामा बस्ने, आङ्रिता शेर्पा बिनाअक्सिजन सबैभन्दा बढी सगरमाथा आरोहण्ँ गर्ने र ६ वर्Èको उमेरमा विभिन्न फोटो खिचेर रिरेन्द्र श्रेष्ठले विश्वको सबैभन्दा कान्छो फोटोग्राफरका रुपमा गिनिजबुकमा नाम लेखाउन सफल भएका छन् ।
यो नेपाल र नेपालीका लागि गर्वको विÈय हो । तर, केही सामान्य पर्दामा देखिएकाबाहेक अन्य विश्व कीर्तिमानी के गर्दै छन् ? उनीहरुको कस्तो अवस्थामा छ भन्ने कुराको खोजी पनि राज्य पÔबाट हुन सकेको छैन । सम्बद्ध निकायले पनि यसको आधिकारिक तथ्याङ्क राख्न सकेका छैन । २१ पटक सगरमाथा आरोहण्ँ गरे पनि राज्यले बाँच्ने आधार खडा नगरिदिएपछि लामो समयदेखि आप्पा शेर्पा सपरिवार अमेरिकामा बस्दै आएका छन् । । ग्रेट हिमालयन ट्रेलको १२० दिनको यात्रा पूरा गरेपछि आप्पा फेरि अमेरिका नै फर्कनेछन् । आप्पा त एउटा उदाहरण्ँमात्र हुन् । यस्ता विश्व कीर्तिमानी अहिले विदेशीने क्रम बढ्दो छ । तीन विश्व कीर्तिमान बनाएका रोहित तिमल्सिना र अर्का कीर्तिमानी सन्तोÈ तिमल्सिना पनि अहिले अमेरिकामा छन् । उता, सबैभन्दा छिटो आठ घन्टा १० मिनेटमा सगरमाथा आरोहण्ँ गर्ने किर्तिमानी आरोही पेम्बादोर्जे शेर्पा पनि अमेरिकामा बस्ने तर्खरमा छन् । विश्व किर्तिमान बनाउने विलÔण्ँ प्रतिभालाई अमेरिकालगायत केही विकसित देशले आकर्Èित गर्नका लागि “ग्रीनकार्ड”, “सीटीजनसीप” देखि अन्य राज्यस्तरको सुविधा प्रलोभन देखाइरहेको अवस्थामा हाम्रोजस्तो विकासोन्मुख देशमा जन्मिएका यस्ता विलÔण्ँ प्रतिभालाई पलायन हुनबाट रोक्नेतर्फ सम्बन्धित निकाय र सरकार गम्भीर हुन जरुरी छ ।

जे.के. रोलिङ – प्रेरक व्यक्तित्व

(किताब लेखेर नै विश्वका अत्यन्त धनी महिलाको सूचिमा परेकी साहित्यकार)
जे.के रोलिङको जन्म ३१ जुलाई, १९६५ मा इंग्ल्याण्डको ब्रिस्टोल नजिकै चिपिङ सोडबरीमा भएको थियो । रोलिङ एक किशोर जादूगरको चमत्कारिक विषयमा आधारित ह्यारी पोट्टर श्रंखलाकी लेखिका हुन् उनको फुच्ची हुँदाको नाम जोआन क्याथलीन थियो । उनीभन्दा दुई वर्ष कान्छी उनकी एक बहिनी डि छिन् ।
यहाँ रोचक कुरा के छ भने रोलिङ आफूले ५÷६ वर्षदेखि नै लेख्न थालेको कुरा बताउँछिन् । उनको पहिलो कथा “खरायो” मा रोचक पात्रहरु थिए । मिस बी नामको एक ठूलो मौरी ती मध्ये एक हो ।

रालिङको आफ्ना मातापितासँगै बाल्यकालमा दुई पटक स्थान परिवर्तन गर्नुपरेको थियो । उनको आफ्नो बाल्यजीवन र आफ्ना थर कहिल्यै बिर्सिइनन् । जब उनी नौ वर्ष पुगिन् आफ्नो प्राथमिक अध्ययन शुरु गरिन् ।
जेके रोलिङ आफ्नै ’boutमा भन्छिन्,
“म एक लज्जालु स्वभाव भएकी, खेलप्रति कम रुचि र सहभागिता तर साहित्यमा अत्यन्त चाख राख्ने केटी थिएँ ।”
प्राथमिक शिक्षापछि जब उनी वेडियन कम्प्रिहेन्सिभमा अध्ययन शुरु गर्न पुगिन् त्यही उनले आफ्नो उच्च शिक्षा पूरा गरिन् । र पछि एक्सेटर विश्वविद्यालयमा भर्ना भईन् । त्यहाँ उनले आफ्ना मातापिताको चाहना बमोजिम फ्रेन्च भाषा सिकिन् । उनीहरु छोरीको उज्जवल भविष्यको लागि उनको दोभाषे सेक्रेटरीको क्यारियर निर्माण गराउन चाहन्थे । तर उनले आफू दोभाषे सेक्रेटरी बन्न नसक्ने निश्चयमा पुगेको पछि थाहा पाइन् । उनलाई सेक्रेटरीको उक्त जागिर दिक्क लाग्ने र आफ्नो साहित्यिक चाखको विपरित भएको महसुस भयो ।
जब सुश्री जे.के. रोलिङ २६ वर्ष पुगिन् । तब उनी अंग्रेजी शिक्षक बन्न पोर्चुगल गइन् । धेरै पटक उनले भनेकी छिन् कि उनी दिउँसो शिक्षक पेसा गर्न रुचाउँछिन् । जसले उनलाई बिहान र बेलुका साहित्य लेखनमा प्रशस्त समय दिन्छ । र यसै बेला उनले जादूगरको एक कथा लेख्न पनि शुरु गरिन् ।
जे.के. रोलिङले एक पत्रकार जो पोर्चुगलका नागरिक थिए, उनीसँग पोर्चुगलमा बिवाह गरिन् । विवाह लगत्तै १९९३ मा उनकी छोरी जेसिकको जन्म भयो । तर छोरी जन्मिएको केही समयपछि नै उनको विवाह सम्बन्धविच्छेदमा परिणत भयो । त्यसपछि उनी उनकी बहिनी डिसँग नजिक हुन सक्थिन् । यसै बेला उनले निश्चय गरिन् कि उनले लेख्न थालेको ह्यारी पोट्टर भन्ने जादूगरको कथा उनी लेखेर सक्ने मात्र छैनन् बरु त्यसलाई जसरी पनि प्रकाशित गरेर नै छोड्ने छिन् । उनले यो कथा जहाँ गए पनि लेखिरहिन् । प्रायजसो उनले आफ्नी छोरीसँग रेस्टुरेन्ट गएको बेला ह्यारी पोट्टर लेखेकी थिइन् ।
खासगरी उनले “ह्यारी पोट्टर” मा काल्पनिक कुराहरुबाट कथालाई चाखलाग्दो बनाउन निक्कै मेहनत गरेकी थिइन् । उक्त कथा लेखेर सिध्याउनको लागि उनले आफ्नो जागिरबाट पनि केही समयको बिदा लिइन् । उनले बडो परिश्रमका साथ “ह्यारी पोट्टर”लेखेर सकेपछि उनी त्यसलाई प्रकाशन गर्न प्रकाशकहरुकहाँ धाउन थालिन् । उनको स्त्री नामबाट पुस्तक प्रकाशन गर्दा राम्ररी बिक्री हुँदैन त्यसैले अर्कै नाम लेख्न भनेर प्रकाशकहरुले भनेपछि उनले जे.के. भन्ने पुरुष वा स्त्री नछुट्टिने नाम राख्नु परेको थियो ।
कैयौँ प्रकाशकहरुबाट उनको कृति प्रकाशनका लागि स्वीकृत नभएपछि पनि उनी दृढ अठोटका साथ आफ्नो कृति छाप्ने दौडधुपमा लागिरहिन् । अन्ततः उनले उनको कृति “ह्यारी पोर्टर एण्ड द फिलोसोफर्स स्टोन” ब्रिटेनको ब्लूमस्बरी प्रकाशनलाई चार हजार अमेरिकी डलरको निश्चित रकम लिने शर्तमा बेचिदिइन् ।
उनको कृति तत्कालै प्रकाशित भएन । उनले आफ्नो र आफ्नी छोरीको आवश्यकता पूरा गर्न फ्रेन्च भाषा शिक्षकको कामलाई निरन्तरता दिइन् । केही महिना यसरी नै चलिरहेको थियो, अर्थर अ लेभिन बुक्स÷स्कोलास्टिक प्रेसले उनको पहिलो “ह्यारी पोट्टर बिक्रीको अमेरिकी अधिकार किन्यो र यस लगत्तै पुस्तक प्रकाशित ग¥यो । सेप्टेम्बर १९९८ मा संयुक्त राज्य अमेरिकामा अर्थर अ लेभिन बुक्स÷स्कोलास्टिक प्रेसले “ह्यारी पोट्टर एण्ड सोर्सरर्स स्टोन”को नामबाट किताब छापेको थियो । “ह्यारी पोट्टर” को पहिलो खण्ड प्रकाशित हुनेबित्तिकै चमत्कारिक रुपले बिक्री हुन थाल्यो । कुरा कसैले नसोचेको थियो, अर्थात् संसारभरी पुस्तकको माग भयो र लाखौँ प्रति बिक्री भयो । शिक्षिकाको दुःखी जीवन गुजारिरहेकी रोलिङ आफूले लेखेको किताबको बिक्रीबाट आएको रोयल्टीबाट रातारात धनी भइन् । त्यसपछि उनले शिक्षक जागिर छोडिन् । उनको किताबले चमत्कारिक बिक्रीको रेकर्ड कायम गरेको क्षण नै उनको जीवनको सर्वाधिक खुशीको क्षण भएको रोलिङ बताउँछिन् ।
पुस्तक अत्यन्त धेरै बिक्री भए पछि रोलिङ र उनको कृति “ह्यारी पोट्टर” लाई सम्मान र पुरस्कारको ओइरो लाग्न थाल्यो । १९९७ मा किताबले ब्रिटेनको किताब पुरस्कार “चिल्ड्रेन बुक अफ द इयर” पायो र “स्मार्टिज प्राइज”पनि प्राप्त ग¥यो ।
त्यसपछि रोलिङले दोस्रो भाग “ह्यारी पोट्टर एण्ड द च्याम्बर अफ सिक्रेट्स” लेखिन् । यो लेख्न र छाप्न दुवै कामको लागि त्यति धेरै समय लागेन । जुलाई १९९८ मा यो ब्रिटेन र जुन १९९९ मा संयुक्त राज्य अमेरिकामा यो पुस्तक छापिएर अत्याधि रुपमा बिक्री भयो । यस लगत्तै उनको अर्को किताब “ह्यारी पोट्टर एण्ड द प्रिजन र अज्कबन”जुलाई १९९९ मा ब्रिटेन र सेप्टेम्बर १९९९ मा अमेरिकामा प्रकाशित भयो ।

“घरभित्रै हिंसा सहनुपर्छ” – बाटैमा

शोभा चेम्जोङ मानवअधिकारका लागि महिला महिला एकल समूह उर्लाबारीकी अध्यक्ष हुन् । चन्द्रीका भट्टराई नेतृत्व रहेको सो समूहकी तीन वर्ष देखि एकल महिला हक अधिकारका क्षेत्रमा नेतृत्वदायी भूमिकामा छिन् । एकल महिलालाई घरेलु, पारिवारिक जस्ता समस्याका कारण विभेद झेल्नु परेको बताउने उनी भन्छिन्–”राज्यले बनाउने नीति निर्माण समयानुकूल परिवर्तनको खाँचो छ ।”

मोरङको उर्लाबारी–२ का कांग्रेसका नेता स्व. सनम पालुङ्वाका श्रीमति उनी नेपाली कांग्रेसका महासमिति सदस्य पनि रहेकी छिन् । प्रस्तुत छ– एकल महिलाका सेरोफेरोमा महिला नेतृ चेम्जोङसँग बाटैमा गरिएको कुराकानी–

एकल महिलाका लागि समूह किन आवश्यक चाहियो ?

मुख्यतया एकल महिलाहरुलाई संगठित गर्ने, उनीहरुको हक अधिकारका क्षेत्रमा पैरवी गर्न यस संस्था स्थापना भएको हो । हामीमा रहेका समस्या एक आपसमा साटासाट गर्न, आत्मबल बढाउन एउटा साझा थलोको रुपमा यो संस्थालाई विकास गरी आएका छौँ ।

उर्लाबारीमा रहेको गाविस स्तरीय यो समूहले के काम गरिआएको छ ?

हाम्रो गाविसमा अहिले २ सय २५ बढी महिला संस्थामा आवद्ध छन् । आफ्ना हक अधिकार स्थापना गर्न यस क्षेत्रमा विभिन्न चेतनामूलक कार्यक्रम गरिआएका छौँ । एकल महिलाका अधिकारसँगै उनीहरुलाई स्वरोजगार बनाउन तथा बचत तथा ऋण प्रवाह गर्ने कार्य सञ्चालन गरिआएका छौँ । हामीले स्थानीय क्षेत्रका सरकारी र अन्य सरोकारवाला संघसंस्थाहरुसँग समन्वय गरेर एकल महिलालाई समाजमा पुनस्र्थापना गर्ने कार्यक्रमहरु गरिआएका छौँ ।

संस्थाको अवस्था कस्तो छ ?

२०६५ सालमा यस संस्था स्थापना भएपछि छरिएर रहेका एकल महिलाहरुलाई संस्थामा आवद्ध गराउने कार्य अघि बढाएका छौँ । हामीले एकल महिलाहरुलाई आय आर्जनका माध्यमबाट जीवनस्तर उकास्न आर्थिक कार्यक्रम सञ्चालन गरेका छौँ । संस्थामा आवद्ध आधा बढीले मासिक ५० रुपैयाँ बचत र अवसर कोषमा ५ रुपैयाँ मासिक बचत गरिआएका छौँ । मासिक बचतमा एक लाख बढीको कोष बनाएका छौँ भने संस्थाका विपन्न महिलालाई आपतकालीन सहयोग पु¥याउन अवसर कोष स्थापना गरिआएका छौँ ।

एकल महिलाका मुख्य समस्याहरु के–के हुन् ?

धेरै समस्या छन् । घरदेखि सम्पत्ति माथिको अधिकारमा एकल महिला आफ्नो पतिको मृत्युपछि प्रत्यक्षरुपमा मारमा परेका छन् । समाजमा तिरस्कृत हुनुपरेको छ, हेलाका दृष्टिकोणले विधुवा महिलालाई हेरिन्छ । घरबाट शुरु भएको त्यो हिंसा समाजको हरेक क्षेत्रमा जानेर, नजानेर अनेकौँ दोषको शिकारको पात्रको रुपमा हेर्ने गरिन्छ । राज्यले समेत हाम्रा समस्या सुनुवाई तथा आवश्यक नीति कार्यक्रम ल्याउन सकेका छैन ।

तपाईले पनि त्यस्तो हिंसा भोग्नु भएको छ ?

यसमा धेरै टिप्पणी नगरौँ । मैले अघि नै भनेकी छु–एकल महिलाका हिंसा देश भरीका एकल महिलाका मुद्दा हुन् ।

एकल महिलालाई मुख्य हिंसा कहाँबाट शुरु भएको ठान्नु हुन्छ ?

उसको घर परिवार देखि राज्यको नीति निर्माण गर्ने  निकायसम्म एकल महिला पीडित हुनुपरेको छ । उमेर नपुगी विधुवा हुँदा बुढा मारी बोक्सी हुन् देखि परपुरुषसँग बोल्दा सामाजिक संकुचन सोचिनु चलन हाम्रो समाज अझै छ । रुढिवादी तथा भ्रामक सामाजिक चालचलनको शिकार रोकिन सकेको छैन । परिवारबाट शुरु भएको यो समस्या हटाउन परिवारबाट सकरात्मक थालनीको खाँचो छ ।

सरकारले एकल महिलालाई राहत कार्यक्रममा थप व्यवस्था गरेको छ, यहाँलाई के लाग्छ ?

सरकारले एकल महिलाका मुद्दामा विगतका वर्षभन्दा मासिक भत्ता ५ सय दिने व्यवस्थामा उमेरको हदबन्दी हटाएको छ, यो स्वागतयोग्य मान्नुपर्छ । उमेरको हिसाबले यस अघि जुन विभेदको व्यवस्था गरेको थियो । तर अहिले एकल महिला उमेरका ठूला साना होइनन्, उनीहरुको मुद्दा एकै हुन् भन्ने पक्षमा यो राम्रा पक्ष हुन् । एकल महिलालाई विवाह गरे ५० हजार दिने सरकारले जुन योजना अघि बढाएको थियो, त्यो हामीलाई घृणित पहिचान दिएर गरिन लागेको व्यवस्था भनेर हामीले त्यसको विरोध गरेका हौँ । अहिले त्यो कार्यक्रम रोकिएको छ । मैले भन्न खोजेको चाहीँ के हो भने हामीलाई राहत भन्दा पन िआत्मनिर्भर बनाउने कार्यमा सरकारले प्रोत्साहित गरिनु आवश्यक छ ।

प्रस्तुति  : विष्णु सुब्बा